Z ikonami u Matki Bożej Łaskawej

„Błogosławiona, któraś uwierzyła” to tytuł wystawy ikon Maryjnych, jaką zaprezentowała grupa twórców związanych z pracownią „Droga Ikony” w podziemiach Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Warszawie, u Ojców Jezuitów przy ul. Świętojańskiej na Starym Mieście.

Wernisaż wystawy odbył się 22 marca 2014 r. i zgromadził liczne grono miłośników ikon, przyjaciół, znajomych i rodziny. Uroczystość rozpoczęła się Mszą świętą w intencji „Drogi Ikony”, którą oprawił kustosz Sanktuarium o. dr Aleksander Jacyniak SJ. Następnie zgromadzeni licznie w świątyni wierni uczestniczyli w modlitwie ku czci Bogurodzicy przed ikoną Matki Bożej Niewyczerpany Kielich, autorstwa o. Jacka Wróbla SJ. Akatyst zaśpiewali soliści i członkowie chóru rodzinnego „Soli Deo”, ubogacając pięknymi głosami modlitewny hymn, rozpoczynający się od wezwania:

O, waleczna Hetmanko, zwycięską wdzięczności pieśń,
Z niewoli wyswobodzeni słudzy Twoi niesiem Ci, Bogurodzico.
Ty, która posiadasz moc niezwyciężoną od wszelkich nieszczęść wybaw nas,
Byśmy do Ciebie wołali: Witaj, Oblubienico dziewicza!

Po odśpiewaniu wszystkich trzynastu części (kondakionów i ikosów) Akatystu, przygotowani duchowo uczestnicy wernisażu udali się do podziemi Sanktuarium, gdzie po krótkim powitaniu przez Ojca Kustosza i przedstawiciela „Drogi Ikony” rozpoczęła się zbiorowa kontemplacja kilkudziesięciu ikon, umieszczonych w dwu salach. Pod gotyckimi sklepieniami prezentacja ikon była na kilku fragmentach ścian z surowej cegły oraz na małych sztalugach ustawionych na stołach. Ekspozycja, charakteryzująca się różnorodnością przedstawień, typów ikonograficznych oraz stylów zachęcała do podziwiania ikon oraz rozmów z ich autorami.

Wspaniałym uzupełnieniem wystawy, stanowiącym jej podbudowę intelektualną, był wykład pt. „Matka Boża w ikonie”, który wygłosił o. dr Aleksander Jacyniak w trzy dni później w ramach spotkań Centrum Duchowości Świeckich w Sanktuarium MB Łaskawej. Spotkanie zgromadziło licznych słuchaczy, a wykładowca Papieskiego Wydziału Teologicznego “Bobolanum” rozpoczął swoją opowieść od zacytowania wypowiedzi Głowy Kościoła Powszechnego. Papież Paweł VI w przemówieniu do uczestników kongresu mariologicznego w 1975 roku podkreślił, że w mariologii można podążać dwiema drogami: drogą prawdy, czyli drogą uczonych, podejmujących refleksję historyczno-biblijno-teologiczną oraz drogą piękna, dostępną dla ludzi prostych, dla których Maryja jest „zwierciadłem bez skazy” i „Niewiastą obleczoną w słońce”. Z kolei dwanaście lat później papież Jan Paweł II w encyklice „Redemptoris Mater” napisał: „Kościół katolicki, Kościół prawosławny i starożytne Kościoły Wschodnie czują się głęboko złączone przez miłość i cześć dla Theotokos”. A ponieważ Kościół składa się w zdecydowanej większości z prostego ludu zafascynowanego pięknem Bogurodzicy, to na całym świecie mamy liczne wizerunki Matki Bożej i rozwijający się kult maryjny.

Wspaniałym uzupełnieniem wystawy, stanowiącym jej podbudowę intelektualną, był wykład pt. „Matka Boża w ikonie”, który wygłosił o. dr Aleksander Jacyniak w trzy dni później w ramach spotkań Centrum Duchowości Świeckich w Sanktuarium MB Łaskawej. Spotkanie zgromadziło licznych słuchaczy, a wykładowca Papieskiego Wydziału Teologicznego “Bobolanum” rozpoczął swoją opowieść od zacytowania wypowiedzi Głowy Kościoła Powszechnego. Papież Paweł VI w przemówieniu do uczestników kongresu mariologicznego w 1975 roku podkreślił, że w mariologii można podążać dwiema drogami: drogą prawdy, czyli drogą uczonych, podejmujących refleksję historyczno-biblijno-teologiczną oraz drogą piękna, dostępną dla ludzi prostych, dla których Maryja jest „zwierciadłem bez skazy” i „Niewiastą obleczoną w słońce”. Z kolei dwanaście lat później papież Jan Paweł II w encyklice „Redemptoris Mater” napisał: „Kościół katolicki, Kościół prawosławny i starożytne Kościoły Wschodnie czują się głęboko złączone przez miłość i cześć dla Theotokos”. A ponieważ Kościół składa się w zdecydowanej większości z prostego ludu zafascynowanego pięknem Bogurodzicy, to na całym świecie mamy liczne wizerunki Matki Bożej i rozwijający się kult maryjny.

W wykładzie o. Aleksander Jacyniak zwrócił uwagę na elementy wspólne ikon Maryjnych, omówił trzy dominujące grupy kompozycyjne: Hodegetrię, Eleusę i Orantkę oraz przedstawił obecność Matki Bożej na ikonach świątecznych. Następna część wykładu, mająca charakter prezentacji treści teoretycznych na przykładach konkretnych ikon, odbyła się w podziemiach.

 

Wśród cech wspólnych wymienia się szaty Marii, których forma, kolorystyka i stałe elementy wskazują na ich symbolikę, np. maforion był tradycyjnym ubiorem żydowskim kobiet zamężnych i jest symbolem macierzyństwa Bogurodzicy, a trzy złote gwiazdy na głowie i ramionach wskazują na godność osoby i dziewictwo Najświętszej Marii Panny. Najczęściej Matka Boża na ikonach przedstawiana jest z Dzieciątkiem, chociaż znane są wyjątki jak np. ikona Ostrobramska, a Jej oblicze ma poważny wyraz zatroskania przewidującego cierpienie, które w przyszłości ma spotkać Jej Syna. Dzięki wspólnym cechom i charakterystycznym elementom potrafimy rozpoznać każdy wizerunek ikonograficzny i nazwać go właściwie, a jednocześnie widzimy, że każda ikona jest niepowtarzalna.

Najbardziej rozpowszechnionym typem ikonograficznym jest Hodegetria (gr. wskazująca drogę), słynąca cudami i otaczana najwyższą czcią. Bogurodzica o poważnym obliczu i majestatycznym spojrzeniu trzyma na ręku Dzieciątko, a drugą dłonią wskazuje na Jezusa, przedstawiając ludowi przyszłego Zbawiciela. Jezus prawą ręka błogosławi, w lewej trzyma zwój, stanowiący atrybut nauczyciela i prawodawcy. Na wystawie są to m.in. MB Częstochowska, MB z Florynki, MB Czerwińska, MB Nieustającej Pomocy.

Kolejny typ ikonografii Maryjnej to Eleusa (z gr. miłosierna), zwany w Cerkwi jako Umilenije, ukazuje głębię relacji między Matką i Synem, wyrażając wzajemne zaufanie, miłość i czułość. Dzieciątko Jezus, obejmując Matkę za szyję, przytula się do Jej policzka. Na naszej wystawie są to m.in. ikony: MB Piotrowska, MB Dońska, MB Korsuńska oraz MB Pelagonitissa, MB Kykkotissa, których nazwy pochodzą zazwyczaj od nazw klasztorów, ich miejsc, imion metropolitów lub wyrazu emocji, jak np. „Glykophilousa” (Słodki pocałunek).

Typ Oranta (z gr. modląca się) lub „Dziewica Znaku” jest przedstawieniem spotykanym w katakumbach pierwszych wieków chrześcijaństwa. Nazwa „Dziewica Znaku” pochodzi z proroctwa Izajasza: „Dlatego Pan sam da wam znak: Oto Panna pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel” (Iż 7, 14). Bogurodzica przedstawiona jest w całej postaci (lub w półpostaci) z rękoma uniesionymi w tradycyjnym geście modlitwy, ukazująca na swej piersi medalion z wizerunkiem Dzieciątka Jezus. Ikona „Znaku” ukazuje prawdę o Bożym Synu, który dla naszego zbawienia narodził się z Najświętszej Marii Panny, a Bogurodzica przez swoje posłuszeństwo stała się „Błogosławioną między niewiastami” i uczestniczyła w dziele Wcielenia.

Bogurodzica uczestniczyła w życiu Jezusa i w całej historii Zbawienia, która w ikonografii znajduje się na ikonach świątecznych, obrazujących dwanaście wielkich świąt. Postać Matki Bożej występuje na ośmiu przedstawieniach: Narodzenie Bogarodzicy, Wprowadzenie Bogarodzicy do świątyni, Zwiastowanie, Narodzenie Jezusa Chrystusa, Spotkanie Pańskie (Ofiarowanie Jezusa w świątyni), Wniebowstąpienie Pańskie, Pięćdziesiątnica (Zesłanie Ducha Świętego) i Zaśnięcie Bogarodzicy. Na naszej wystawie znajduje się kilka ikon świątecznych, zwłaszcza ciekawy dyptyk Zwiastowania oraz tryptyk Zwiastowanie – Boże Narodzenie – Wniebowzięcie. Jest również kilka ikon Ukrzyżowania Chrystusa o Krzyż Chrystusa pod którym stała Bogarodzica i najmilszy uczeń Jan.

Ikony, które zostały nazwane „teologią w kolorach” lub „biblią dla ubogich”, jakby wbrew oczywistości przekazu wizualnego, do którego współcześnie jesteśmy przyzwyczajeni, przedstawiają trudność w rozumieniu ich treści i symboliki. Lud Boży, zachwycając się pięknem ikony, potrzebuje jednak pewnej znajomości Pisma Świętego, zarówno Starego jak i Nowego Testamentu. Dlatego wiele tej niezbędnej wiedzy dostarczył wszystkim interesujący wykład i omówienie symboliki ikon, którego w podziemiach Sanktuarium dokonał o. Aleksander Jacyniak, wskazując na wszystko co na ikonie ma swoją przyczynę i odniesienie do Tradycji i Pisma Świętego. Dzięki wykładowi goście naszej wystawy mieli okazje nauczyć się je czytać, za co w imieniu „Drogi Ikony” raz jeszcze serdecznie dziękujemy Kustoszowi Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej.

Wystawa w Sanktuarium Jezuitów trwa do 30 marca. Następnie prezentowana będzie w Galerii Anielskiej Księży Michalitów w Parafii Matki Bożej Anielskiej na warszawskim Bemowie w dniach 10 maja – 8 czerwca br.

Ponownie do podziemi Sanktuarium MB Łaskawej na ul. Świętojańskiej zapraszamy 17 maja 2014 r. na Noc Muzeów, podczas której można będzie zobaczyć ekspozycje przygotowane z okazji podwójnego jubileuszu Jezuitów: 450-lecia utworzenia zakonu oraz 200-lecia przywrócenia ich obecności w Polsce po kasacie w XVIII w., pamiątki ks. Piotra Skargi oraz wystawy ikon, przygotowane przez grupę „Agathos” i pracownię „Droga Ikony”, która zaprezentuje również warsztat ikonopisarski. Zapraszamy.

Obejrzyj obszerniejszą fotorelację z otwarcia wystawy „Błogosławiona, któraś uwierzyła„.