Dom Pisarzy Towarzystwa Jezusowego w Warszawie przy ul. Rakowieckiej 61 powstał 1 grudnia 1935 roku. Mieściło się w nim Wydawnictwo Księży jezuitów, drukarnia, biblioteka i księgarnia. Dzisiaj znajduje się tu Kolegium Jezuitów i Akademia Katolicka w Warszawie – Collegium Bobolanum. Działa tu również biblioteka i swoją siedzibę mają trzy fundacje oraz Krajowy Sekretariat Wspólnoty Życia Chrześcijańskiego. Poniżej publikujemy tekst przygotowany z okazji 90. rocznicy tego największego jezuickiego domu w Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego.

Serce Jezuickiej Misji Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej: Kolegium księży jezuitów w Warszawie (Rakowiecka 61)

Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 roku i jego przywróceniu w 1814 jezuici stopniowo odbudowywali swoje struktury w Polsce, poczynając od austriackiej Galicji. W okresie międzywojennym dynamicznie rozwijali działalność duszpasterską, edukacyjną i wydawniczą. Warszawa, jako stolica odrodzonego państwa, była kluczowym miejscem tej działalności. Kolegium księży jezuitów przy ul. Rakowieckiej 61, znane również jako Dom Pisarzy Towarzystwa Jezusowego, ma bogatą i dramatyczną historię, związaną z dziejami jezuitów w Polsce oraz wydarzeniami wojennymi i powojennymi.

Budowa i fundator

Dom Pisarzy Towarzystwa Jezusowego został zbudowany przy ul. Rakowieckiej w Warszawie w latach 1934–1935. Uroczyste otwarcie miało miejsce 1 grudnia 1935 roku, natomiast poświęcenie domu miało miejsce 11 grudnia 1935. Jak można przeczytać w Kurierze Warszawskim z dnia 12 grudnia 1935:

„Obszerny teren, na którym wybudowano dom, stanowił własność wojskowości, od której OO. Jezuici teren pod budowę uzyskali. Stało się to — jak mówca zaznaczył — dzięki specjalnej życzliwości i woli ś. p. Marszałka Józefa Piłsudskiego, któremu ks. Sopuch poświęcił dłuższe wspomnienie, podkreślając również zainteresowanie okazane tej sprawie przez ówczesnego wiceministra spraw wojskowych ś. p. generała Konarzewskiego”.

Fot. Kurier Warszawski 12 grudnia 1935.

Fundatorem Domu był papież Pius XI (Achille Ratti), który jako nuncjusz apostolski w Polsce w czasie Bitwy Warszawskiej 1920 roku nie opuścił stolicy, okazując solidarność z Polakami. To on kanonizował św. Andrzeja Bobolę w 1938 roku. Fundacja Domu Pisarzy była gestem sympatii wobec Polski, wpisując się w szerszy plan wspierania Kościoła i promocji kultu nowego świętego. Budynek wzniesiono w funkcjonalnym stylu modernistycznym, charakterystycznym dla lat 30. XX wieku (według projektu włoskiego architekta Andrei Boniego), z naciskiem na użyteczność (pomieszczenia do pracy intelektualnej, biblioteka, kaplica, pokoje mieszkalne). W jego murach znajdowała się kaplica, w której odprawiano publiczne nabożeństwa.

Dom Pisarzy posiadał własne Wydawnictwo Księży jezuitów, drukarnię, bibliotekę i księgarnię. Przeniesiono tu z Krakowa redakcje czasopism: „Przegląd Powszechny”, „Misje Katolickie”, „Wiara i Życie”, „Sodalis Marianus”, „Moderator” oraz „Oriens”. W 1937 roku utworzono dodatkowo kwartalnik „Myśl Rekolekcyjna”. W 1938 roku do kaplicy (dzisiejsza Aula Wielka Bobolanum) sprowadzono z Rzymu integralne relikwie św. Andrzeja Boboli, jednego z patronów Polski, które miały czekać na wybudowanie dedykowanego sanktuarium. Tego samego roku o. Sopuch informował o. Generała Ledóchowskiego o projekcie kard. A. Kakowskiego utworzenia parafii na Mokotowie i powierzenia jej jezuitom. Już wtedy planowano budowę kościoła-sanktuarium pw. św. Andrzeja Boboli. Miał go projektować znany polski architekt Bohdan Pniewski. W Stolicy intensywnie rozwijał się już kult Świętego Męczennika. Dom Pisarzy stawał się ważnym ośrodkiem duszpasterskim, kulturalnym i wydawniczym jezuitów na warszawskim Mokotowie.

II wojna światowa i masakra w 1944 roku

Dom Pisarzy znalazł się w trudnym położeniu geograficznym – w czasie II wojny światowej w tzw. dzielnicy niemieckiej, w sąsiedztwie koszar. Druga wojna światowa przerwała działalność pisarską i wydawniczą. Relikwie św. Andrzeja Boboli przeniesiono do kościoła jezuickiego na Starym Mieście, a w czasie Powstania Warszawskiego do kościoła dominikanów na Starym Mieście. W domu zorganizowano punkt tajnego nauczania teologii.

2 sierpnia 1944 roku, drugiego dnia Powstania Warszawskiego, Dom Pisarzy stał się miejscem tragicznej masakry dokonanej przez oddziały Waffen-SS. Niemcy zamordowali około 40 osób, w tym 8 kapłanów i 8 braci Towarzystwa Jezusowego oraz ponad 20 osób świeckich, w tym kobiety i 10-letniego chłopca. Wśród ofiar był superior o. Edward Kosibowicz. Niemcy wrzucili granaty do piwnic, w których schroniło się około 60 osób, a następnie spalili ciała ofiar w piwnicy. Jezuita o. Bruno Pawelczyk (wówczas kleryk) został wcześniej aresztowany przez Niemców i trafił do tzw. komanda sanitarnego, które miało grzebać ciała na Mokotowie. 18 sierpnia 1944 r. znalazł się w miejscu masakry w Domu Pisarzy i przekonał innych, by zamurować ciała pomordowanych w piwnicy. Policzył czaszki, których było ok. 40. Zamurowanie ciał w pomieszczeniu, co ułatwiło późniejszą ekshumację. Po masakrze Niemcy splądrowali i podpalili budynek, powodując poważne zniszczenia, w tym częściowe spalenie księgozbioru. Pomieszczenie masakry przekształcono później w kaplicę upamiętniającą ofiary, która jest dostępna do dziś i służy jako miejsce wieczystej adoracji.

Okres powojenny i odbudowa

Po wojnie jezuici odbudowali zniszczony Dom Pisarzy, przywracając jego funkcje zakonne i duszpasterskie. W 1947 roku wznowiono działalność Wydawnictwa Księży Jezuitów, publikując miesięcznik „Przegląd Powszechny”, który ukazywał się do stycznia 1953 roku; wznowiono go dopiero w 1982 roku. Kaplica z relikwiami św. Andrzeja Boboli ponownie stała się miejscem kultu. Po wojnie szczątki ofiar masakry złożono w czterech trumnach, a ciała o. Edwarda Kosibowicza (rektora kolegium) i o. Leonarda Hrynaszkiewicza (teologa i duszpasterza akademickiego) pochowano osobno.

W 1952 roku w Domu Pisarzy znalazło swoje miejsce Collegium Bobolanum, które funkcjonowało wcześniej w Lublinie, w dawnym Kolegium Jezuitów przy ul. Królewskiej 8.

Erygowanie parafii pw. św. Andrzeja Boboli nastąpiło 1 stycznia 1953 roku przez kardynała Stefana Wyszyńskiego, a od razu stała się jednym z kluczowych ośrodków duszpasterskich w Warszawie. W 1953 roku rozpoczęto nauczanie religii młodzieży szkolnej i duszpasterstwo akademickie. W latach 1957–1960 rozbudowano kolegium. W 1957 roku jezuici otrzymali zgodę na budowę kościoła, ale została ona cofnięta w 1958 roku przez władze komunistyczne, co było typowym przykładem szykan administracyjnych wobec Kościoła. Dopiero 19 maja 1980 roku uzyskano pozwolenie na wzniesienie obecnego sanktuarium.

Budowa Narodowego Sanktuarium św. Andrzeja Boboli (1980–1989)

1 stycznia 1953 Stefan kard. Wyszyński, Prymas Polski, erygował parafię p.w. św. Andrzeja Boboli. Pierwszym proboszczem został ks. Walerian Holak SJ. 16 maja 1969 odbyła się wizyta ówczesnego przełożonego Generalnego Towarzystwa Jezusowego o. Pedro Aruppe SJ.
W latach 1980–1988 jezuici wznieśli nowy kościół – Sanktuarium św. Andrzeja Boboli, położone u zbiegu ulic Rakowieckiej i św. Andrzeja Boboli. Uzyskanie zgody na budowę w 1980 roku było możliwe dzięki zmianom społeczno-politycznym w Polsce (powstanie „Solidarności”). Kardynał Stefan Wyszyński poświęcił plac pod budowę, a papież Jan Paweł II poświęcił w Rzymie kamień węgielny pod przyszłe sanktuarium. Kamień węgielny pochodzi z Janowa Poleskiego – miejsca męczeńskiej śmierci św. Andrzeja Boboli. Dostarczył go ówczesny proboszcz z Pińska, ks. Kazimierz Świątek. Budowa, realizowana w dużej mierze wysiłkiem parafian i darczyńców w trudnym okresie stanu wojennego i kryzysu gospodarczego, była świadectwem determinacji i wiary. Obok kościoła ustawiono krzyż przewieziony z Fabryki Samochodów Osobowych na Żeraniu, zagrożony zniszczeniem po ogłoszeniu stanu wojennego 13 XII 1981 roku. W 1988 roku, w 50. rocznicę kanonizacji św. Andrzeja Boboli, rozpoczęto odprawianie nabożeństw i uroczyście poświęcono kościół.

Kościół ma szkielet konstrukcyjny żelbetowy, z ramami o rozpiętości 42 i 27 m obejmującymi nawę główną. Dominantą bryły jest dzwonnica, powstała z przedłużenia skrajnych słupów ram nośnych. Ściany osłonowe i stropodach nawy głównej, podwieszone do ram, zbudowano z kaset blaszanych, wypełnionych wełną mineralną. Powierzchnia użytkowa kościoła wynosi 1990 m². Projekt architektoniczny i architektury wnętrza wykonali Hanna i Bogdan Madejowscy, projekt konstrukcji – inż. Jerzy Gawęcki i inż. Wiesław Zach, a witraże – zespół pod kierunkiem Teresy Marii Reklewskiej. 16 maja 2002 nastąpiło uroczyste ogłoszenie św. Andrzeja Boboli Patronem Polski.

Dalsze losy i przebudowy

W latach 1957–1960 w kolegium przy ul. Rakowieckiej w Warszawie przeprowadzono rozbudowę, której celem było zwiększenie powierzchni użytkowej i poprawa funkcjonalności budynku dla potrzeb duszpasterskich i edukacyjnych. W ramach tej rozbudowy powstały nowe sale wykładowe, pomieszczenia dla studentów oraz dodatkowe pomieszczenia administracyjne i mieszkalne dla jezuitów. Natomiast w 1987 roku przedłużono i powiększono skrzydło Kolegium od ulicy św. Andrzeja Boboli.

W 1964 roku przeniesiono z Lublina Bibliotekę Bobolanum. Biblioteka posiada jeden z najcenniejszych w Polsce zbiorów jezuickich starodruków, w tym polonica z XVI wieku oraz inkunabuły (książki drukowane przed 1501 rokiem). Jej wyjątkowej wartości naukowej i historycznej księgozbiór jest dostępny publicznie. W 1976 roku stworzono punkt konsultacyjny Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych (PISK), który został przeniesiony z Rzymu na Rakowiecką w 2024 roku. W 1986 roku utworzono Krajowy Sekretariat Wspólnot Życia Chrześcijańskiego (WŻCh), a także otwarto dom parafialny. W 2007 roku, w 350. rocznicę męczeńskiej śmierci św. Andrzeja Boboli, otwarto muzeum dedykowane świętemu, usytuowane przy wejściu do sanktuarium, gromadzące eksponaty związane z jego życiem i kultem.
Obecnie w kolegium mieści się Wydział Teologiczny Bobolanum, stanowiący sekcję Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie, będącego częścią Akademii Katolickiej w Warszawie. AKW w statutach stwierdza, że Collegium Bobolanum „posiada historyczne powiązania z Akademią Połocką założoną przez zakon Towarzystwa Jezusowego”. Kolegium Bobolanum oferuje studia teologiczne, pedagogiczne i politologiczne oraz programy formacyjne, m.in. Uniwersytet Trzeciego Wieku. Kompleks przy Rakowieckiej 61 to dynamicznie działający organizm, obejmujący parafię liczącą 15 000 wiernych, sanktuarium, kolegium jezuitów (z jedną z największych liczebnie wspólnotą jezuitów w Europie – ok. 58 zakonników) oraz uczelnię. Przy parafii działa około 40 wspólnot modlitewnych, charyzmatycznych i charytatywnych oraz Jezuicka Służba Uchodźcom (JRS) i Redakcja Manrezy.

W 2022 roku na podwórzu Kolegium Bobolanum z inicjatywy Zofii Magnati oddano do użytku nowy budynek o nazwie Magis House, który stał się siedzibą kilku organizacji jezuickich działających na rzecz dobra wspólnego. Nazwa „Magis” nawiązuje do ignacjańskiej zasady „bardziej” (łac. magis), oznaczającej dążenie do pełniejszej służby Bogu i ludziom, tak, jak pragnął tego św. Ignacy Loyola (1491-1556), założyciel jezuitów. W Magis House znajdują się:

• Fundacja im. Zofii Magnati, wspierająca inicjatywy edukacyjne i społeczne w duchu chrześcijańskim;
• Fundacja Jesuit Refugee Service Poland (JRS), oferująca pomoc uchodźcom w Polsce, w tym zakwaterowanie, kursy językowe, porady prawne, kursy zawodowe, pomoc psychospołeczną, wsparcie integracyjne i organizację wydarzeń kulturalnych (np. wycieczki i spotkania);
• Fundacja INIGO, zajmująca się udzielaniem pomocy psychologicznej i duchowej w duchu Bożych wartości czerpiąc inspirację z duchowości ignacjańskiej;
• Wspólnota Życia Chrześcijańskiego (WŻCh), świeckie stowarzyszenie katolickie inspirowane duchowością ignacjańską, którego Krajowy Sekretariat działa na Rakowieckiej od 1986 roku, wspierając formację duchową i apostolstwo świeckich.

Ogród w sercu miasta

Przyklasztorny ogród przy Kolegium Bobolanum w Warszawie, zlokalizowany na terenie kompleksu przy ul. Rakowieckiej 61, odegrał znaczącą rolę w hodowli nowych odmian roślin ozdobnych, głównie powojników (Clematis) i liliowców (Hemerocallis). Pod opieką br. Stefana Franczaka SJ, który zarządzał ogrodem w latach 1951-2003, uzyskano 125 odmian liliowców oraz 18 powojników, zarejestrowanych i uznanych przez międzynarodowe stowarzyszenia ogrodnicze, takie jak International Clematis Society (Szwecja), British Clematis Society (Anglia) oraz American Hemerocallis Society (Luizjana, USA). Wyhodowane odmiany, często noszące nazwy związane z polską historią i wiarą (np. „Jan Paweł II”, „Kardynał Wyszyński”, „Emilia Plater”), są uprawiane w krajach takich jak Anglia, Niemcy, Włochy, Kanada, USA, Meksyk, Japonia, Ukraina, Białoruś i Łotwa. Pierwsza odmiana powojnika „Jan Paweł II”, wyhodowana po wieloletnich krzyżówkach, została zaprezentowana w 1982 roku na prestiżowej wystawie Chelsea Flower Show w Londynie i pokazana w telewizji BBC.
Ogród, pierwotnie zajmujący 1,5 hektara, był otwarty dla publiczności i zawierał kolekcję ponad 900 roślin ozdobnych. Po 2003 roku decyzją rektora Kolegium, jego powierzchnia została znacznie ograniczona, a dawne szklarnie zastąpił park. W 2009 roku br. Stefan Franczak, jezuita i wybitny hodowca, został uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wkład w światowe ogrodnictwo. Jego dorobek upamiętnia tablica pamiątkowa umieszczona od strony ul. Rakowieckiej, odsłonięta w 2016 roku, w sąsiedztwie powojników nazwanych jego imieniem, wyhodowanych przez współpracownika Szczepana Marczyńskiego.

Superiorzy i rektorzy

Superiorzy Domu Pisarzy:
• Jan Rostworowski (1935–1936)
• Edward Kosibowicz (1936–1944)
• Walerian Holak (1945–1952)
Rektorzy Kolegium:
• Paulin Zabdyr (1952–1955)
• Stanisław Wawryn (1955–1956)
• Edward Bulanda (1956–1958)
• Henryk Bogacki (1958–1960)
• Leon Mońko (1960–1963)
• Władysław Janczak (1963–1968)
• Zygmunt Perz (1968–1970)
• Ryszard Przymusiński (1970–1975)
• Zygmunt Perz (1975-1979)
• Andrzej Koprowski (1979–1984)
• Stanisław Głowa (1984–1987)
• Kazimierz Wójt (1987–1990)
• Adam Schulz (1990–1997)
• Janusz Warzocha (1997-2002)
• Dariusz Kowalczyk (2002-2003)
• Krzysztof Ołdakowski (2003-2009)
• Andrzej Majewski (2009-2015)
• Tomasz Ortmann (2015)
• Robert Bujak (2015–2021)
• Rafał Sztejka (2021-)

Znaczenie historyczne i współczesne

Kolegium przy Rakowieckiej 61 jest nie tylko ośrodkiem religijnym, ale także miejscem pamięci narodowej, związanym z męczeństwem jezuitów i świeckich podczas Powstania Warszawskiego. Kaplica upamiętniająca masakrę z 1944 roku oraz muzeum św. Andrzeja Boboli podkreślają to dziedzictwo. Współcześnie kompleks pozostaje jednym z najważniejszych centrów jezuickich w Polsce, łącząc działalność duszpasterską, edukacyjną i społeczną.

Podsumowanie

Kolegium Księży jezuitów przy Rakowieckiej 61 w Warszawie, powstałe w 1935 roku z fundacji papieża Piusa XI jako Dom Pisarzy, przetrwało dramatyczne wydarzenia II wojny światowej, w tym masakrę w 1944 roku. Po wojnie zostało odbudowane, a w latach 1980–1989 rozbudowano kompleks o Sanktuarium św. Andrzeja Boboli, które stało się narodowym centrum kultu. Obecnie Kolegium, wraz z parafią, sanktuarium, Wydziałem Teologicznym Bobolanum i Akademią Katolicką, stanowi kluczowy ośrodek jezuicki, łączący tradycję z nowoczesną działalnością.

Źródła:

• F. Dziadczyk, Parafia św. Andrzeja Boboli w Warszawie. Komunikaty 1984 nr 3, s. 3–7.
• L. Grzebień, Katalog starych druków biblioteki teol. Bobolanum (Polonica XVI w.), ABMK 16 (1968), s. 243–278.
• A. Kisiel, Po co ta krew?, Kalendarz Warszawski 1948, s. 313–330.
• Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. 1, Warszawa 1974, s. 32, 51, 112–114, 320.
• Martyrologium V, s. 67–70.
• R. Nir, Biblioteka Pisarzy Tow. Jez. w Warszawie, ABMK 34 (1977), s. 175–180.
• F. Paluszkiewicz, Dom Pisarzy, w: 50 lat Prow. Wielkopolsko-Mazowieckiej, 1976, s. 181–185.
• F. Paluszkiewicz oprac., Masakra w klasztorze, Warszawa 2003.
• F. Paluszkiewicz, Jezuici w Polsce, Kraków 1995.
• Pod patronatem Św. Andrzeja Boboli. Informator duszpasterski, Warszawa 1989.
• K. Sawicki, Stos ofiarny, Rz 1976.
• Wydawnictwo i Dom Pisarski w Warszawie, NW 11 (1935–1938), s. 330–334.
• Z. Wilkosz, L. Grzebień, Wyd. Apost. Modl. 1872–1972, Kraków 1972, s. 85–88, 477–482.
• Inauguracja domu wydawnictw ks. Jezuitów w Warszawie, Kurier Warszawski, 12 grudnia 1935.

Oprac. Dariusz Michalski przy współpracy: Robert Danieluk i Krzysztof Dorosz.