Przed uroczystościami Bożego Narodzenia, na długo przed żywą szopką św. Franciszka z Asyżu, budowano żłobki i szopki dla lepszego przybliżenia sobie okoliczności wcielenia Syna Bożego. Już w 1021 roku, w jednym z dokumentów w Neapolu wspomina się „presepe” (szopkę bożonarodzeniową). Najpierw byli w nich: Jezus, Maryja i Józef. Z czasem pojawili się pasterze i aniołowie. Potem dodano figury osób reprezentujących różne zawody. Figur zaczęło przybywać. Każda z nich (jak w szopkach neapolitańskich) ma swoje miejsce i jakieś ukryte znaczenie związane z tajemnicą Narodzenia Pańskiego. Dodano z czasem także zwierzęta, roślinność, zabudowania (ruiny greckie i rzymskie) i tak dalej. Dzisiaj można w szopkach bożonarodzeniowych spotkać przeróżne postacie np. znanych polityków, piłkarzy. Jak tam trafili i dlaczego?

Tajemnica Wcielenia Syna Bożego była bardzo ważna dla Dante Alighieri. Wspomina o niej w Convivio (IV, V, 3), Monarchii (I, XVI, 2) oraz w Boskiej Komedii. Zatrzymajmy się nad tą ostatnią.

Nie znajdziemy w Boskiej Komedii opisu Bożego Narodzenia*. Jest jednak ukryta w niej, swego rodzaju szopka Dantego. Można ją odtworzyć, zbierając razem rozrzucone po ostatnich dwu księgach (Czyściec i Raj) odniesienia do postaci biblijnych, bez których nie istnieje żadna szanująca się szopka bożonarodzeniowa.

Znajdziemy więc w Boskiej Komedii nawiązania do ubóstwa w jakim dokonało się Boże Narodzenie i hojności Maryi:

„Maryjo!” — wołał leżący na przodzie,
A była w głosie taka rzewna trwoga,
Jako niewiasty wołanie w porodzie.
Głos ciągnął dalej: „Byłaś ty uboga,
Co się widziało po stajence lichej,
Gdzieś powijała Wcielonego Boga” (Czyściec ,XX, w. 19-24.)

Słowa te wypowiada w czyśćcu, w kręgu w którym cierpią chciwi, dusza Hugona Kapeta, stawiając ubóstwo i hojność Maryi, okazaną w grocie betlejemskiej, jako niedościgły przykład. Ten sam duch wspomina św. Mikołaja, biskupa Miry i jego dobry czyn dokonany w ukryciu:

A głos ów znowu sławił dobrotliwość,
Przez którą dziewkom skłonionym na zgubę
Mikołaj dziewczą ocalił poczciwość (Czyściec, XX, w. 31-33).

Święty Mikołaj, biskup, miał według tradycji ofiarować w ukryciu posag trzem siostrom, których ojciec stracił majątek, przez co stanęły w obliczu skrajnej nędzy. Mamy tu do czynienia z autentyczną postacią świętego biskupa Mikołaja, która w świeckiej czy ateistycznej tradycji stanie się Babo Natale lub Dziadkiem Mrozem. Jest w szopce Dantego, a jakże, archanioł Gabriel, zakochany w Maryi, zwiastun Dobrej Nowiny:

Ta sama Miłość, co zeszła poprzednio
Ze słowem: „Witaj, Łask pełna Maryja”,
Teraz swe skrzydła roztoczyła przed nią.
Wtóruje pieśni słodka melodyja
(…)
Kto jest ten anioł, tak czule w źrenice
Patrzący naszej niebieskiej królowej,
Że się zapala od niej jak gromnice?”
Takimi oto znowu pukam słowy
Do wiedzy mędrca, co się w Matce Bożej
Piększy jak w słońcu poseł porankowy.
A on tak do mnie: „Wdzięk i zapał hoży,
Jakie być mogą w duszy i w aniele,
Są w nim — a to nam naszą radość mnoży.
Marii zwiastował zwycięstwa wesele,
Kiedy Syn Boga na się ludzkie złości
Brać raczył, aby odkupić je w ciele. (Raj, XXXXII, 94-97, 103-114)

Kolejne postacie, to aniołowie, śpiewający „Chwała na wysokości Bogu” (Raj, XXVII, 1-12) oraz zdumieni pasterze:

Chwała w niebiesiech Bogu!” — jednogłośnie
Śpiewały chóry, a tak blisko, że mi
Pieśń brzmiała w uszach jasno i donośnie.
139 Staliśmy w miejscu niepewni i niemi,
Jak słyszący je raz pierwszy pasterze;
Aż ustał śpiew ten razem z drżeniem ziemi (Czyściec, XX, w. 127-144).

W wędrówce po Raju, Poeta doświadcza światła niebieskiego, które ogarnęło Pasterzy w chwili zwiastowania nowiny o narodzeniu Mesjasza:

Jak się duch wzroku od słońca migotu
Rozprzęga, po czym przestaje być czuły
Na kształty nawet dużego przedmiotu,
Tak gdy mię żywe jasności osnuły,
Źrenica ślepnie i nic nie dostrzega.
W owych rozłogach bez dna i kopuły (Raj, XXX, 46-51)

Kulminacją, szczytem poetyckich i teologicznych umiejętności Dantego, jest w Boskiej Komedii hymn do Matki Słowa Wcielonego, Matki Bożej, włożony w usta św. Bernarda:

Dziewico Matko, Córo swego Syna,
Korna, a w takiej u aniołów cenie,
Ostojo, w której pokój się poczyna;
Ty uzacniłaś ludzkie przyrodzenie,
Tak że Stworzyciel, zszedłszy z majestatu,
Nie wzgardził wmieszać się między stworzenie.
7 W twym łonie miłość zapłonęła światu,
A nią rozgrzany i wiecznym pokojem
Obronny wyrósł pąk cudnego kwiatu.
Tyś nam jest światła południowym zdrojem,
Ty śmiertelnikom na porze spiekoty
Jesteś nadziei żywiącym napojem.
Pani, tej jesteś mocy i szczodroty,
Że kto chcąc Łaski, do cię nie ucieka,
Taki bez skrzydeł waży się na loty.
A tak jest wielka twoja dla człowieka,
Który cię wzywa, uczynność i dbałość,
Że go ratuje, ani prośby czeka.
W tobie jest zbożność i w tobie wspaniałość,
W tobie dobroci poryw miłosierny,
W tobie wszelaka stworzeń doskonałość. (Raj,XXXIII, 1-21).

Dante, jawi się tu, jako prawdziwy mistyk, świadomy swojej nicości, błagający o dar słowa, pragnący przekazać to co widzi i czuje potomnym, aby i oni doświadczyli miłosierdzia, dobra i piękna Boga:

Ten, co od świata najgłębszej cysterny1
Dotąd, gdzie oczom widne rzeczy wieczne,
Żywota duchów zwiedził kraj niezmierny,
O siły oto błaga dostateczne,
Aby mógł zrzucić kryjącą zasłonę
Tu, gdzie zbawienie znajdzie ostateczne. (Raj, XXXIII, w 22-28).

Ostatecznie wyznaje z pokorą, kontemplując tajemnice Boże:

Przeto zalękłem się i zadumałem (Czyściec, XX,151),

zapraszając i przygotowując czytelnika, aby uczynił to samo.

Potrzebujemy pokory, wiary i daru kontemplacji Dantego, aby zbliżyć się do tajemnicy Bożego Narodzenia i spotkać Nowonarodzonego. Dlatego papież Franciszek dedykował autorowi Boskiej Komedii, dla upamiętnia 700-lecie jego śmierci (+14.9.1321), list apostolski Candor Lucis aeternae (Blask wiecznego Światła), a wiele osób i instytucji na różne sposoby, stara się przybliżyć zainteresowanym jego dorobek, tak jak autor tego opracowania.

o. Henryk Droździel SJ, Rzym, 18.12.2021

________________________________________________________

* Świadomie pomijam odniesienia do tajemnicy Zwiastowania w II i III Księdze Boskiej Komedii. Można je znaleźć w następujących miejscach: Raj. IX, 137-38; Czyściec, X, 34-36; Czyściec, XX, 97-98; Raj, XIV, 35-36; Raj, XXIII, 103-105.

Wszystkie cytaty za: Dante Alighieri, Boska Komedia, przekład: Edward Porębowicz, http://biblioteka.kijowski.pl/dante%20alighieri/boska_komedia.pdf

Tego samego Autora na jezuici.pl/blog:
Dante na Wielki Post
Czekając na list papieża Franciszka o Dantem

Przeczytaj także:
o. Wojciech Żmudziński SJ, Papież Franciszek napisał o Dantem list apostolski.

Ilustracja: Domenico Di Michelino, Dante i trzy królestwa (źródło: Wikipedia)